Hoe meer vrijheid, hoe meer strijd

‘Wij zullen u iets verschrikkelijks aandoen: we halen uw vijand weg’. Een uitspraak over de val van de Berlijnse Muur en het einde van de Koude Oorlog van Georgi Arbatov, een adviseur van Michael Gorbatsjov. Wat voor impact had het verdwijnen van de communistische ‘vijand’ op Nederland? Langs welke lijnen ontwikkelde ons land zich in de afgelopen twee decennia? Was er sprake van continuïteit of verandering? En wat betekent dit alles voor Nederland en BZK? Sprekers James Kennedy, Henri Beunders en Ben Knapen probeerden op maandag 9 november antwoord te geven op deze vragen in een door de directie Kennis georganiseerd debat, precies twintig jaar na de historische dag.

Het abrupte einde van de Oost-Westscheiding, ‘het marxistisch reservaat’ werd door niemand verwacht. De verkiezingsuitslagen in de DDR van mei 1989 gaven de gewoonlijke hoge opkomstcijfers en de voorspelbare winst voor de Socialistische Eenheidspartij Duitsland (SED) te zien. Maar intussen broeide het. Een groeiend aantal Oost-Duitsers komt in verzet tegen het regime. Tegelijkertijd verschijnen in Hongarije de eerste scheuren in het IJzeren Gordijn: de hervormingsgezinde regering besluit de versperringen aan de grens met Oostenrijk weg te halen. Als ook de binnengrenzen van het Oostblok worden opengesteld, vluchten tienduizenden mensen naar het Westen. Op 9 november blijkt tijdens een persconferentie van de DDR-regering dat een nieuwe wet die burgers toestaat vrij te reizen, met onmiddellijke ingang in werking treedt. De Muur is gevallen.

James Kennedy, hoogleraar Nederlandse Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, laat zien dat er na 1989 weliswaar grote veranderingen plaatsvonden, maar dat er ook constanten te benoemen zijn. Kennedy noemt in dit verband de rol van Nederland in de internationale politiek. Nederland is altijd een trouwe NAVO-bondgenoot gebleven, neemt het voortouw bij vredesmissies, benadrukt het belang van een internationale rechtsorde en is pro-Europa. Het globaliseringsproces, dat na de val van de Muur een flinke impuls kreeg, heeft volgens Kennedy gezorgd voor meer angst en onzekerheid. De maatschappij vraagt om meer duidelijkheid, eigenheid en weerbaarheid. Nederland is nog steeds een loyale bondgenoot, maar is wel kritischer geworden ten aanzien van het nut en de noodzaak van internationale avonturen.

‘Hoe meer vrijheid, hoe meer strijd’ en ‘hoe meer gelijkheid, hoe meer strijd’, denkt Henri Beunders, hoogleraar Geschiedenis van Maatschappij, Cultuur en Media aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij signaleert na de val van de Muur het einde van het ‘kapitalisme-met-een-menselijk-gezicht’. De globalisering, de komst van de multiculturele samenleving, het ‘alles moet kunnen’ en de ‘mediale zondvloed’ in de vorm van de commerciële televisiekanalen en internet hebben niet geleid tot meer vrijheid, maar tot verwarring en keuzestress. Mensen voelen zich bedreigd omdat hun overzichtelijke wereld niet meer bestaat. Media en politici laten zich leiden door de emoties van het volk dat naar duidelijkheid en leiderschap hunkert. Beunders raadt BZK daarom aan in gesprek te blijven met de burger, zowel fysiek als digitaal, als echte ambtenaren 2.0. Wij moeten de burger verantwoordelijk maken voor zijn beslissingen en repressief optreden indien nodig.

De grote euforie, de triomf van het marktdenken die na 1989 opgang deed, is voorbij, aldus Ben Knapen, lid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Door de globalisering, waardoor de wereld in hoog tempo verandert, is ‘de Nederlander’ onzeker geworden. Hij is vrij in zijn keuzes, kan dankzij internet en massa-communicatie zijn informatie uit vele verschillende bronnen halen en zo zijn mening vormen. Knapen ziet het ontstaan van een ‘Gefällligkeitsdemokratie’, waarin de overheid de veeleisende burgers voortdurend tegemoetkomt. Elites verliezen hun gezag. Knapen wijst ons erop dat we een manier van besturen moeten zien te vinden waarin we populisme kanaliseren en daarmee gezag terugwinnen. Daarvoor is participatie noodzakelijk.

Duidelijk is dat na de val van de Muur na de aanvankelijke euforie een gevoel van verwarring overblijft. Oude zekerheden zijn verdwenen en er zijn nog geen nieuwe voor in de plaats gekomen. Daarom is het belangrijk dat de overheid in dialoog blijft met haar burgers. Niet alleen een luisterend oor biedt, maar hen ook gelegenheid geeft mee te denken en mee te doen.